Er staat een Dinges op de vloer van mijn kamer. Over wat het is zijn de meningen nogal verdeeld.
Volgens de kat van mijn hospita is het een bed, om precies te zijn ZIJN bed. Volgens de jongste dochter van mijn nieuwe hospes is het een cruiseschip. Voor mij is het heel even een lege boekenkast, en voor degene die er straks twee trappen mee af en dan weer twee trappen mee op mag een martelwerktuig.
Het Dinges kan dicht, dan is het voor de kat niet interessant meer, voor de dochter een troon, voor mij herinnering en voor mijn verhuishulp nog steeds een martelwerktuig.
Je kunt iets dus niet alleen op vier manieren zien, als je er één ding mee doet kan het op vier manieren veranderen. En wie heeft er gelijk?
Dit is in de natuurwetenschappen een centraal probleem. Je loopt er vooral tegenaan als een nieuwe theorie een oude begint te verdringen. Dan zeg je over hetzelfde spul (even aangenomen dat er een materiële wereld bestaat die toegankelijk is voor onze observatie etc etc) ineens andere dingen.
Massa, bijvoorbeeld (dat wat we meestal gewicht noemen, en daar heb je het al) is voor Newton iets constants dat samenvalt met Spul. Voor Einstein hangt het ineens af van hoe hard je beweegt (en ten opzichte van wat). En als we dat Higgs-boson nou nog eens echt gaan vinden wordt het een soort van estafetteloop voor elementaire deeltjes.
Nu is het met oude en nieuwe theorieën zo dat de oude vaak een hoop meer weten dan de nieuwe. Roepen dat Newton FOUT is en Einstein GOED en die arme Brit het raam uit mieteren (met wellicht een appel als gezelschap op weg naar beneden) is daarom niet productief. Liever wil je een soort vertaling: wanneer Newton a zei, bedoelde hij in Einsteintaal eigenlijk b. Dan kan je de hele oude theorie verEinsteinen en heeft de nieuwe theorie ineens veel meer te zeggen: alles van de oude (alles wat klopt met de nieuwe, dan) plus wat er bij was bedacht. Vooruitgang!
Bij Newton en Einstein gaat dat vrij aardig, zeker op het niveau van dingen uitrekenen. Dan kun je Newton gebruiken voor alles wat niet hard rondvliegt en Einstein voor de rest. Maar met de verhuisdoos wordt het lastiger.¹ Hoe vertaal je “cruiseschip” naar “boekenkast”?
Wat je in dat geval zou kunnen doen is het kleine meisje uithoren over alles waar een cruiseschip aan voldoet, en het grote meisje over wat een boekenkast kan zijn. En als je je vertaling uit wilt breiden doe je dat over alles wat ze kennen en dan kijken waar het overlapt (dan blijkt “strijkkralen” equivalent met “kleurige troep waar je ook nog eens over valt”, “tekenpapier” met “bladmuziek” en “ruimteschip” met “wasmand”, eentje die ik nog steeds niet snap, het is toch duidelijk een ruimteschip). Een tijdrovende kwestie, maar het kan.
Tot op zekere hoogte. Want er zijn dingen die wij allebei aan kunnen wijzen, en ervan zeggen wat het volgens ons is, maar niet aan elkaar uit kunnen leggen. Zo heb ik een hevig uit elkaar vallend Latijns missaal dat nog van m’n vader is geweest, en ik denk niet dat ik dat in volle betekenis aan een vijfjarige kan uitleggen (saai oud boek, weinig plaatjes, ruikt raar). Net zoals zij niet meer aan mij uit kan leggen hoe het dichtdoen van een doos het verandert van een cruiseschip in een troon. Ze kan het wel zeggen maar ik ga het niet snappen want op dat punt spreken we een andere taal.
En dat is in de natuurwetenschappen vaak ook het cruciale probleem. Bij elke theorie hoort een taal (de theorie van Newton geeft ons een taal waarin staat wat “kracht” betekent, en “massa”, en “versnelling”) en die talen praten soms echt volledig langs elkaar heen (dat noemen we dan “incommensurabel”, een mooi voorbeeld van hoe wetenschapsfilosofen weer volledig langs de rest van de wereld heen kunnen praten).
Op het moment dat dat gebeurt hebben we een probleem. We willen namelijk graag een nette, eenduidige, ware² beschrijving van de wereld. Met verschillende meningen over de ware aard van een verhuisdoos valt nog wel te leven, maar over wat massa is? Er zijn mensen voor minder op de brandstapel gezet.
Nu is het in de praktijk gelukkig meestal zo dat er toch een winnaar aan te wijzen is. Door bijvoorbeeld nieuwe metingen te doen waar de ene theorie preciezer op blijkt dan de ander. Maar er blijft nog een laatste angel over.
De taal waarin je denkt heeft invloed op WAT je denkt. Als je een doos alleen maar ziet als iets om andere dingen in te doen zal je minder snel op het idee komen om het ding om te draaien en er even op te gaan zitten, bij gebrek aan stoelen. Als je al helemaal vertrouwd bent met het idee dat je er in kan varen en het je in een prinses kan veranderen gaat dat een stuk makkelijker.
Als we nieuwe ideeën willen in de natuurwetenschap zou het daarom wel eens erg in ons voordeel kunnen werken om de oude niet te snel weg te mieteren. Alleen is het voor individuele mensen lastig om in meer talen tegelijk te denken, en voor collectieven veel verleidelijker om de succesvolste te houden en de rest weg te bezuinigen: dan vervang je het meertalensysteem door af en toe een out-of-the-box-denkend genie, dat blijkt ook heel redelijk te werken. Daar wordt het overigens weer eens tijd voor want het schiet nog steeds niet erg op met die snaartheorie.
Naschrift
¹Als je dat geen “echt” voorbeeld vindt, al weet ik niet wat er echter is dan verhuisdozen, pak dan bijvoorbeeld de verschillende lichttheorieën voordat Feynman langs kwam.
² Ja, gevaarlijk woord…