Van oude Grieken, de dingen die niet voorbij gaan

Filosofen smijten graag met vreemde woorden en twee van de mooiste zijn “empirisme” en “rationalisme”. Dat zijn twee tegenovergestelde ideeën over hoe we aan kennis over de wereld kunnen komen.

Waarom zouden we moeten nadenken over hoe je aan kennis over de wereld komt? De meeste mensen hebben zat kennis over de wereld zonder ooit te miepen over waar het nou vandaan komt. De eerste reden om het toch te doen is dat het je kan helpen om aan meer kennis te komen. De Wetenschappelijke Revolutie bijvoorbeeld was niet alleen maar een vallende appel maar vooral ook een moment waarop mensen anders naar wetenschap gingen kijken, en daar plukken we nog steeds uitgebreid de vruchten van.

Maar ik vind de andere redenen eigenlijk leuker. In de allernauwste betekenis zijn rationalisme en empirisme gereedschapskistjes waarmee mensen in de wereld kunnen prikken. Hoe bepaal je nou wat er handig is in zo’n gereedschapskist? Dat hangt van twee dingen af: WAAR je het voor wilt gebruiken (voor een schroef pak je een schroevendraaier, voor een spijker een hamer), en WIE het gaat gebruiken (een hamer voor een dolfijn zou er anders uit zien dan eentje voor een mens).

Met andere woorden, empirisme en rationalisme zeggen ook iets over hoe de wereld in elkaar zit (schroef of spijker?) en hoe de geest van de mens werkt.

Er zijn nog veel meer nadenk-manieren dan empirisme en rationalisme. Deze twee zijn extra leuk door het contrast tussen hen én doordat ze beiden een uitgesproken ambassadeur hebben. Extra mooi detail: de een was de docent van de ander (en de ander was de docent van Alexander de Grote). Het gaat natuurlijk over Plato en Aristoteles. (Plato werd overigens geboren als Aristocles. De Griekse liefde voor bijnamen scheelt ons weer een hoop verwarring.)

Plato en de grot

Plato heeft zelf een voorbeeld bedacht om te vertellen hoe de wereld volgens hem in elkaar zit, en hoe we het leren over die wereld daarom aan moeten pakken.

Stel je een grot voor. Aan één kant is een hoge, vlakke muur. Een stukje van die muur af zitten gevangen vastgeketend op zo’n manier dat ze alleen de muur kunnen zien (het komt allemaal goed). Op een hoger gelegen platform achter de gevangenen is een groot vuur, en tussen het vuur en de gevangenen lopen poppenspelers met allerlei objecten (een stoel bijvoorbeeld, of een hond). Door het licht van het vuur komen er schaduwen van die vormen op de muur, en daar kijken de gevangenen naar. Ze hebben nooit iets anders gezien, kunnen ook niets anders zien: voor hen is dit hoe de wereld er uit ziet.

Die gevangenen zijn wij, natuurlijk. En de schaduwen op de muur is de wereld zoals we die normaal zien. Wat moet nu de nadenker doen? Zich losmaken van de kettingen en naar buiten gaan, naar de plek waar al die dingen die de poppenspelers vasthadden vandaan komen. Probleem is alleen dat, gewend aan de schaduwen als je bent, het buiten in het licht komen een pijnlijke ervaring zal zijn. En die objecten herken je helemaal niet, want ze lijken nauwelijks op hun schaduwen.

Volgens Plato bestaat er “achter” of “boven” onze wereld nog een “vormenwereld”, waar de perfecte vorm van alles wat er in deze wereld bestaat leeft. Denk bijvoorbeeld aan een tafel. Alle tafels zien er anders uit, maar we herkennen het wel als we er eentje zien – ze hebben iets gemeenschappelijk, al is het lastig te zeggen wat. Dat gemeenschappelijke, de ultieme tafel-heid, bestaat in de vormenwereld en de tafels op aarde mogen hopen daar alleen maar een beetje op te lijken. Op aarde is alles nep. De vormenwereld is echt.

Maar hoe kom je nou die grot uit? Wat is de manier om de vormen echt te zien? Volgens Plato is de eerste stap de wiskunde (zoals al eerder gezegd, het kan pijnlijk zijn). Wat “is” bijvoorbeeld het getal drie? En een driehoek? Geen enkele driehoek die we tekenen zal precies hoeken van bij elkaar 180° hebben, maar we doen wel alsof het zo is. In de wiskunde werk je alleen met perfectie. Niet 3,00000000000001 maar gewoon 3. Wiskunde is een directe deur naar de vormenwereld, en als je dat eenmaal kan is de rest een stuk makkelijker, omdat je aan het idee gewend bent.

Een woord van troost: Plato kende niet enorm veel wiskunde.

Hier hebben we dus waar het om gaat in het rationalisme (want dat is hoe Plato’s methode heet): het kijken naar de wereld, die schaduwen op de muur, heeft geen zin. We moeten met ons hoofd de grot uit en de abstractie in. Hoe kunnen we dat doen zonder houvast aan de buitenwereld? Volgens Plato is dit aangeboren.

Plato geloofde in reïncarnatie. Tussen de incarnaties door bevinden onze zielen zich in de vormenwereld, waar ze direct zicht hebben op hoe alles werkelijk is. Na je geboorte zit je weer vast in de grot en moet je in je hoofd op zoek naar die kennis (daar is wiskunde dus een methode voor). Het rationalisme wil zeggen dat je kennis kunt verkrijgen puur door te denken, zonder contact met de verwarrende, imperfecte buitenwereld.

De meeste mensen geloven tegenwoordig niet meer in reïncarnatie, en het idee dat de hele wereld een illusie is is niet zo aantrekkelijk (ik stoot bijna dagelijks m’n hoofd tegen zo’n illusie, op mijn knusse zolderkamer met balken). Maar Plato had wel een punt. Want wat “is” een getal? Wat “is” een hond? Wat “is” een tafel? Om die vragen te beantwoorden zullen we moeten generaliseren en een essentie vinden. Die essentie, bestaat die echt? Is er een soort essentie-bibliotheek, een kosmische archiefkast die je mentaal open kunt trekken? Hoe verklaar je anders dat op verschillende plekken en verschillende tijden telkens dezelfde dingen terugkomen?

Leuk om over na te denken. Dat deed Aristoteles ook, maar die komt morgen.

5 thoughts on “Van oude Grieken, de dingen die niet voorbij gaan”

  1. Depends on your definition – I can get around and read the paper, but I know very little of the grammar (which, a dear friend kindly informed me, makes me sound like a three-year-old when I’m trying to speak it).

Leave a Reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *

This site uses Akismet to reduce spam. Learn how your comment data is processed.